تریاک به کمک طالبان می آید

در فاصله سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۰، حدود ۸۳ درصد از تمام تریاک تولید شده در جهان در خاک افغانستان کشت شده است. این یعنی انحصار تولید تریاک جهان دست افغانستان است و حالا در دست طالبان است. طالبانی که اعلام کرده اجازه کشت تریاک در این کشور را نمی‌دهد. اما آیا این کار شدنی است؟

طالبان در حالی اعلام کرده اجازه کشت تریاک را نمی‌دهد که در سال ۲۰۲۰ میلادی (پیش از اشغال افغانستان)، دست‌کم ۲۵ درصد از درآمد این گروه  (حدود ۴۱۶ میلیون دلار) را از محل کشت، ترانزیت و صادرات تریاک کسب کرده است. آیا باید این وعده طالبان را جدی گرفت؟

آیا طالبان تغییر کرده است؟

شبه‌نظامیان طالبان اصرار دارند که نشان دهند در قیاس با گذشته عوض شده‌اند. طی روزهایی که از اشغال کابل، پایتخت افغانستان به دست طالبان می‌گذرد، وعده‌های متنوعی از زبان سخنگویان این گروهک به گوش می‌رسد که نشان می‌دهد اگر نه خودِ تغییر، دست‌کم «وعده تغییر» وجود دارد.

طالبان گفته با فعالیت و حضور زنان در جامعه و حتی نوع حجاب آنها کاری ندارد، اما به شرطی که این حجاب «مطابق با آموزه‌ها و شریعت اسلامی» باشد. از طرفی، رهبران طالبان گفته‌اند خشونتِ اعمال‌شده توسط افرادشان و کشته‌شدن شهروندان افغانستان به دست آنها را بررسی می‌کنند. وعده‌هایی که در همین چند روز خلاف آنها ثابت شده و طالبان نشان داده‌اند حتی در روزهای ابتدایی هم به وعده‌های خود پایبند نیستند.طالبان اصرار دارد به دنیا نشان بدهد که تغییر کرده است.

در تازه‌ترین مورد هم طالبان وعده داده تا «کشوری عاری از مواد مخدر» بنا کند. ذبیح‌الله مجاهد، یکی از سخنگویان شبه‌نظامیان طالبان، روز سه‌شنبه هفته گذشته در نخستین کنفرانس مطبوعاتی خود پس از به قدرت رسیدن، وعده داد که حکومت جدید افغانستان تولید، تجارت و قاچاق مواد مخدر را متوقف می‌کند.

اما آیا می‌توان این وعده را جدی در نظر گرفت؟ هنوز مشخص نیست. اما کمترین چیزی که می‌توان گفت این است که سابقه طالبان در زمینه وعده‌هایی که می‌دهد، چندان خوب نیست. در طول ۲۰ سال گذشته بخش مهمی از درآمد این گروهک از محل کشت و ترانزیت تریاک بوده است.

حتی این، اولین بار نیست که طالبان وعده توقف کشت تریاک (یا به عبارت صحیح‌تر، «حرام» اعلام‌کردن کشت تریاک) را می‌دهد. طالبان در سال ۲۰۰۰ میلادی (حدود سال ۱۳۷۹ خورشیدی) در اوج قدرت بود و تقریبا بر تمامی افغانستان حکومت می‌کرد. آن زمان این گروهک برای جلب نظر جهان و به‌ویژه دولت‌های غربی، به وعده خود برای حرام اعلام‌کردن کشت خشخاش و از بین‌ بردن مزارع آن عمل کرد.

طالبان ۲۰ سال پیش هم وعده ممنوعیت کشت تریاک را داده بود، وعده‌ای که البته عملی نشد.

در همان زمان، قیمت تریاک در ایران (و البته بقیه جهان) به یک‌باره افزایشی چند برابری یافت. تنها چند ماه بعد  ماجرای ۱۱ سپتامبر در آمریکا به وقوع پیوست و لشگرکشی آمریکا به افغانستان کلید خورد، رخدادی که طالبان را از قدرت کنار زد، اما کشت تریاک در افغانستان را دوباره به رونق رساند.

طالبان چقدر تریاک می‌کارد؟

یکی از گزارش‌های محرمانه «ناتو» که به دست «رادیو اروپای آزاد» رسیده، نشان می‌دهد که در سال مالیِ منتهی به مارس ۲۰۲۰ میلادی و پیش از اشغال کل خاک افغانستان، طالبان حدود ۱٫۶ میلیارد دلار (نزدیک به ۴۰ هزار میلیارد تومان) بودجه در اختیار داشته است.

این در حالی است که در همین بازه زمانی، دولت افغانستان تنها حدود ۵٫۵ میلیارد دلار بودجه در اختیار داشته است. در این میان، برآوردها نشان می‌دهند که طالبان در همان سالِ مالی، حدود ۴۱۶ میلیون دلار تنها از محل کشت و تجارتِ خشخاش درآمد داشته است.

این گروهک، در مناطقی که تحت کنترل داشت، مستقیما به کشت و فرآوری تریاک مشغول بود و علاوه بر این، آنچنان که یک تحقیق و تفحص رسمیِ دولت افغانستان در سال ۲۰۰۸ میلادی نشان می‌داد، طالبان شبکه‌ای در اختیار داشت که به این گروه اجازه می‌داد از سایر بخش‌های فعالیت در زمینه تجارت مواد مخدر (از ترانزیت گرفته تا فرآوری) هم کسبِ سود کند.

در واقع، کشت تریاک هیچ‌گاه، حتی در زمان بر سرِ کار بودن دولت دموکراتیک افغانستان در فاصله سال‌های ۲۰۰۱ تا ۲۰۲۱ میلادی، متوقف نشده و حتی به شدت هم افزایش پیدا کرده است. داده‌های «دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد» نشان می‌دهد که سطح زیر کشت تریاک در افغانستان ۳ برابر شده و از حدود ۷۴ هزار هکتار در سال ۲۰۰۲ میلادی، به ۲۲۴ هزار هکتار در سال ۲۰۲۰ رسیده است.

ممکن است طالبان به دنبال افزایش قیمت تریاک در جهان و افزایش درآمد خود باشد. در واقع، با اعلام محدودیت و ممنوعیت برای کشت تریاک (که قطعا هیچ‌گاه به سمت صفر میل نخواهد کرد)، قیمت جهانیِ طیفی از مواد مخدر افزایش خواهد یافت.

این در حالی است که سطح زیر کشت تریاک در افغانستان در مقایسه با میانگین سال‌های میانی دهه ۱۹۹۰ میلادی تقریبا ۴ برابر شده است. از طرفی، در طی این بازه زمانی و در سال ۲۰۱۷ میلادی، سطح زیر کشت تریاک در این کشور، حتی به اوجِ ۳۲۸ هزار هکتاری (حدود ۴٫۵ برابر سال ۲۰۰۱) هم رسیده است.

دست‌کم ۲۵ درصد از درآمد طالبان در سال ۲۰۲۰ میلادی از حوزه تریاک به دست آمده است.

عجیب‌تر آنکه همین داده‌ها نشان می‌دهند ارزش سرِ زمینِ تریاک کاشته شده در افغانستان، در برخی سال‌ها در طول ۲ دهه گذشته، حتی بیش از یک میلیارد دلار بوده است. بر این اساس، در حالی که مجموع ارزشِ سرِ زمینِ تریاک در افغانستان در سال ۲۰۰۹ میلادی تنها ۲۵۱ میلیون دلار بوده است، همین شاخص در سال ۲۰۱۴ میلادی به ۱٫۴ میلیارد دلار رسیده و البته بعدها کمتر شده است.

نقشه طالبان در مورد تریاک چیست؟

اما وعده توقف تولید تریاک در افغانستان، تا چه اندازه عملی است و افزون بر این، ممکن است چه  دلایلی داشته باشد؟ واضح است که هیچ‌کس دوست ندارد منبع اصلی درآمدِ خود را کنار بگذارد و این شبیه این است که از عربستان بخواهیم نفت تولید نکند یا از کُره‌ای‌ها بخواهیم دیگر خودرو و لوازم خانگی صادر نکنند.

بنابراین چرا طالبانی که تازه به قدرت رسیده‌ و به شدت به منابع مالی نیازمند است، می‌گوید دیگر نمی‌خواهد تریاک کشت کند؟ یک پاسخ محتمل می‌تواند این باشد که این وعده را هم همچون وعده‌های احترام به حقوق بشر و آزادی رسانه‌ها، به عنوان شیوه‌ای برای نشان دادن چهره‌ای معتدل‌تر از خود به جهان برای جلب حمایت بین‌المللی و کسب مشروعیت تلقی کنیم.

دلیل دیگر می تواند جلب کمک‌های مالیِ جهان غرب باشد تا از افتادن افغانستان به دامِ چین (که بسیار مشتاقِ نفوذ در افغانستان است) جلوگیری شود. همین چند روز پیش، سهیل شاهین، یکی دیگر از سخنگویان طالبان، در گفت‌وگو با یکی از روزنامه‌های نزدیک به دولت ترکیه گفته بود که که این گروه «بیشترین نیاز را به ترکیه دارد» تا افغانستان را بازسازی کند.

شاهین گفته بود که «تمام زیرساخت‌های افغانستان فرو ریخته است. ما افغانستان را ساخته و هر منطقه را بازسازی خواهیم کرد. در این زمینه به ترکیه بیشترین نیاز را داریم.» او ادامه داده بود: «ترکیه برای ما بازیگر بسیار مهمی است. ترکیه کشوری معتبر و قوی در جهان است و از جایگاه ویژه‌ای در جامعه اسلامی برخوردار است … روابط ترکیه با افغانستان را نمی‌توان با هیچ کشور دیگری مقایسه کرد.»

طالبان سینگال‌هایی نشان داده که بر اساس آنها، می‌خواهد ترکیه را الگوی توسعه خود قرار دهد.

همزمان، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه هم خواستار گفتگو با طالبان شده و گفته ممکن است با رهبر طالبان ملاقات کند. به این ترتیب، بخش دیگری از پازل هم جور شده است: طالبان از ترکیه (عضوی از ناتو و همزمان یک کشور اسلامی) برای توسعه کمک می‌خواهد و احتمالا توسعه «به سبک ترکیه» را (در مقابل الگوهایی همچون مالزی، ایران، پاکستان و عربستان) سرلوحه خود قرار می‌دهد.

برای گروهک طالبان، ترکیه انتخابی بی‌اندازه مناسب است: یکی از معدود کشورهای اسلامی که هم با جهان شرق رابطه خوبی دارد و هم با جهان غرب؛ هم مازادِ منابع کافی برای سرمایه‌گذاری در افغانستان دارد و هم اینکه در سال‌های اخیر به پاکستان (مهدِ معنوی و فکریِ طالبان) بسیار نزدیک شده است.

طالبان و تکنیک‌های بازاریابی برای تریاک

احتمال آخر اما حتی ممکن است هوشمندانه‌تر هم باشد: ممکن است طالبان به دنبال افزایش قیمت تریاک در جهان و افزایش درآمد خود باشد. در واقع، با اعلام محدودیت و ممنوعیت برای کشت تریاک (که قطعا هیچ‌گاه به سمت صفر میل نخواهد کرد)، قیمت جهانیِ طیفی از مواد مخدر افزایش می‌یابد.

این تقریبا همان الگویی است که کارتل‌هایی مانند «اوپک» (بزرگ‌ترین کارتل در جهان)، برای افزایش قیمت فروش نفت در دهه‌های گذشته دنبال کرده‌اند. با این همه، حالا صحبت از یک «انحصارِ» کالایی (Monopoly) در میان است و نه یک کارتل و به همین دلیل، احتمال موفقیت هم بالاتر است.